به گزارش مشرق، بررسی حجم مبادلات تجاری ایران و روسیه نشان می‌دهد که نه تنها تحریم مانعی جدی برای تعاملات تجاری دو کشور نیست بلکه اتفاقا در برهه‌های تحریمی تعاملات تجاری ایران و روسیه افزایش نیز پیدا کرده است. به طور مثال صادرات ایران به روسیه در سال ۲۰۲۰ در شرایط اعمال شدیدترین تحریم‌ها، به یکباره از عدد ۳۹۰ میلیون دلارِ سال ۲۰۱۹ با رشد ۱۰۵ درصدی مواجه شده و به ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است.

این موضوع نشان می‌دهد که در صورت وجود عزم کافی از طرف مسئولان دولت ایران و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای گسترش تعاملات تجاری، اتفاقا روس‌ها تمایل دارند که کالاها و محصولات ایرانی را جایگزین نمونه مشابه اروپایی کنند تا در جنگ تحریمی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه آنها، وابستگی خود به غربی‌ها را کاهش دهند.

یکی از چالش‌های جدی در مسیر توسعه تجارت دوجانبه ایران و روسیه، «ضعیف بودن زیرساخت‌های ترانزیتی» بین دو کشور به خصوص در طرف ایران است. در حال حاضر اصلی‌ترین مسیر صادرات کالاهای ایرانی به روسیه از مرز زمینی آستارا انجام می‌شود که تحت تاثیر سنگ‌اندازی‌های آذربایجان و ظرفیت محدود این مسیر زمینی، امکان افزایش صادرات به روسیه از آن وجود ندارد.

در نتیجه ضرورت دارد دولت سیزدهم به فکر تنوع‌سازی در روش‌های ترانزیت کالا به روسیه از طریق بهره‌گیری از خطوط «ریلی» و «دریایی» باشد. در گزارش پنجم از پرونده «میدان سرخ» با عنوان «گسست ترانزیتی در مسیر ریلی تجارت ایران و روسیه/ مزایای رفع حلقه مفقوده کریدور شمال-جنوب» به بررسی اهمیت تکمیل پروژه «خط‌آهن قزوین-رشت-آستارا» در توسعه صادرات به روسیه پرداخته شد. در این گزارش یکی دیگر از ظرفیت‌های ریلی صادرات ایران به روسیه موردبررسی قرار می‌گیرد.

*موقعیت جغرافیایی ممتاز ایران برای اتصال هند و چین به کشورهای CIS

موقعیت جغرافیایی و ژئوپلتیکی ایران در منطقه غرب آسیا سرمایه‌ای بالقوه برای گسترش تعاملات تجاری با سایر کشورها است. این سرمایه با برقراری شبکه‌های حمل‌ونقلی در سطح بین‌الملل به حالت بالفعل درمی‌آید و می‌توان از آن بهره برد. ایران می‌تواند با احیای مجدد نقش خود در ترانزیت کالا، صاحب قدرتی راهبردی در عرصه تجارت جهانی شود. در این حوزه، منطقه شمال شرق کشور دارای ظرفیت‌های کم‌نظیری برای اتصال کشورهای محصور در خشکی و نواحی مرکزی و جنوبی روسیه با آب‌های بین‌المللی است.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کشورهای مختلفی در منطقه آسیای میانه با عنوان CIS به وجود آمدند که از نظر جغرافیایی محصور در خشکی بوده و برای رشد و شکوفایی اقتصاد خود، نیازمند دسترسی به آب‌های آزاد بین‌المللی هستند. از طرفی در عرصه تجارت جهانی اقتصادهای قدرتمندی مانند هند و چین سربرآورده‌اند که به عنوان قطب‌های صادراتی کالا و مراکز تقاضای انرژی محسوب می‌شوند و خواهان دسترسی آسان، ارزان و سریع به بازارهای صادراتی و منابع انرژی هستند.

جغرافیایی که ایران در آن واقع شده است، بهترین بستر جهت اتصال منطقه آسیای میانه و هند و چین به یکدیگر بوده و این فرصت می‌تواند منافع اقتصادی و راهبردی سرشاری را برای کشور به ارمغان آورد.

*چرا خط‌آهن اینچه‌برون برای توسعه صادرات به روسیه اهمیت راهبردی دارد؟

در شمال شرق کشور، جمهوری اسلامی ایران بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک زمینی با کشور ترکمنستان دارد که طولانی‌ترین مرز شمال ایران را تشکیل می‌دهد. در این میان دو گذرگاه سرخس و اینچه برون دارای پایانه‌های ریلی بوده و محل اتصال شبکه ریلی ایران و شبکه ریلی ترکمنستان است که خط آهن ایران را علاوه بر ترکمنستان به راه آهن کشورهای ازبکستان، قزاقستان و روسیه نیز متصل می‌کند.

خط آهن اینچه برون که به گونه‌ای واقع در ضلع شرقی کریدور شمال – جنوب است در وهله اول روسیه را از طریق ایران به آب‌های گرم بین‌المللی وصل کرده و در اولویت بعد، دسترسی کشورهای CIS را به آب‌های آزاد میسر می‌سازد.

‌کریدور شمال – جنوب محور اتصال دو اقتصاد نوظهور آسیا و اروپا یعنی هند و روسیه است و در صورت راه‌اندازی این کریدور ترانزیتی، با توجه به نزدیک‌تر بودن بندر چابهار به هند و قرار داشتن این بندر در جنوب شرق کشور، عبور کالا از کشورهای CIS، از جمله ترکمنستان جهت ترانزیت کالا از هند به روسیه و برعکس، از لحاظ اقتصادی بسیار جذاب خواهد شد. همچنین این شرایط فراهم‌کننده قدرت راهبردی جمهوری اسلامی ایران و بستر گسترش سایه قدرت سیاسی و اقتصادی ایران در این منطقه می‌شود.

خط آهن اینچه برون از جهات مختلفی برای گسترش روابط تجاری و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه دارای اهمیت است. در درجه اول این خط آهن به شبکه سراسری ریلی کشور متصل است و این امکان وجود دارد تا از اقصی نقاط ایران صادرات و واردات کالا به سمت کشورهای CIS و روسیه حمل شود.

موضوعی که خط آهن اینچه برون را منحصر به فرد می‌کند آن است که این مسیر ریلی امکان دسترسی و حمل کالا به مناطق مرکزی و جنوب شرقی روسیه را فراهم می‌کند. این مناطق روسیه دارای بازار بکری است که از دسترس بسیاری از کشورها مانند ترکیه دور مانده و فرصت صادرات کالاهای مختلفی به این منطقه را برای ایران فراهم کرده است. بالاخص به دلیل سرمای شدید قسمت‌های شرقی روسیه، ظرفیت ایده‌آلی برای صادرات محصولات کشاورزی و غذایی تازه مانند انواع میوه و صیفی‌جات به این مناطق فراهم است.

*امکان صادرات کانتینرهای عادی و یخچالی از مسیر ریلی اینچه برون وجود دارد

به طور کلی باید گفت خط آهن اینچه برون با گذر از کشورهای ترکمنستان و قزاقستان، امکان دسترسی به جمعیتی حدود ۷۰ میلیون نفر در مناطق مرکزی و جنوب شرقی روسیه را فراهم می‌کند. در تصویر زیر نقشه پراکندگی جمعیت روسیه آمده است و این فرصت ایده‌آل را نشان می‌دهد.

حمل‌ونقل ریلی در روسیه به دلیل وسعت این کشور بسیار پیشرفته و گسترده است و در صورت رسیدن کالا به مرزهای این کشور از طریق خط آهن، امکان رساندن کالا به مناطق مختلف این کشور نیز فراهم خواهد بود. در حال حاضر نیز محصولاتی مانند خرما، کشمش، سنگ، کاشی و سرامیک، انواع مرکبات، سیب و غیره از خط آهن اینچه برون به کشورهای حوزه CIS و روسیه صادر می‌شود.

اما نکته‌ای که باید در نظر گرفت آن است که به دلیل سرمای شدید مناطق مرکزی و شرقی روسیه، صادرات محصولات تازه باید در شرایط استاندارد دمایی مناسب انجام شود تا از یخ زدگی مواد غذایی جلوگیری شود و این نیازمند صادرات به وسیله کانتنیرهای یخچالی است تا بتوان محصولات را در دمای ثابت نگهداری کرده و ارسال کرد. خوشبختانه در حال حاضر نیز امکان صادرات کانتینرهای عادی و یخچالی از مسیر ریلی اینچه برون وجود دارد.

*چالش‌ها و راهکارهای پیش روی دولت سیزدهم برای فعال‌سازی ظرفیت خط ریلی اینچه‌برون

از لحاظ زمانی و هزینه حمل‌ونقل، برای صادرات کالا با کمترین کرایه حمل و در کمترین زمان ممکن از مسیر ریلی اینچه‌برون نیاز است سازوکارها و ملزوماتی را در این خط‌آهن در نظر گرفت.

به عنوان مثال اگر بتوان حداقل ۱۰ واگن را برای ارسال به یک مقصد مشخص در مرز روسیه یا یکی از شهرهای این کشور بارگیری کرد می‌توان به صورت سفارشی این محموله را تا مرزهای روسیه طی یک هفته حمل کرد. همچنین اگر صادرات به صورت یکپارچه و در حجم بالا صورت گیرد هزینه حمل‌ونقل ریلی از مسیر اینچه برون نسبت به حمل‌ونقل جاده‌ای، حداقل ۳۰ درصد کاهش خواهد یافت.

امین اعظمی، کارشناس مسائل روسیه، درباره چالش‌های استفاده از خط ریلی اینچه‌برون برای صادرات از ایران به روسیه می‌گوید: «در بحث استفاده از انواع واگن‌ها در مسیر ریلی اینچه برون و مالکیت آن به کشورهای مبدا یا مقصد مسائلی وجود دارد. برخی از واگن‌های کشور روسیه و منطقه CIS به دلیل ابعاد بزرگ امکان ورود به ایران را ندارند چرا که ارتفاع برخی از تونل‌های ریلی در کشورمان کوتاه است و مانع از عبور برخی از واگن‌های مختص به کشورهای دیگر می‌شود».

این کارشناس مسائل روسیه اظهار داشت: «نکته دیگر در مورد تبادلات ریلی دو کشور، عدم امکان ورود واگن‌های ایرانی به کشورهای حوزه CIS است. راه‌آهن‌های ایران و کشورهای عضو شوروی سابق با یکدیگر اختلاف استاندارد دارند. علاوه بر این، راه‌آهن‌های روسیه و CIS عضو شورایی تحت عنوان «شورای حمل‌ونقل ریلی CIS» هستند که طبق پروتکل‌های این شورا، واگن‌هایی که قصد تردد در شبکه ریلی این کشورها را دارند، ملزم به داشتن گواهینامه‌ای تحت عنوان گواهی SMGS می‌باشند. در حال حاضر واگن‌های ایرانی این گواهی را نداشته و بارهای صادراتی ریلی ایران به کشورهای CIS به وسیله واگن‌های همین کشورها حمل می‌شوند».

وی افزود: «این مسئله موجب می‌شود برای صادرات اغلب محموله‌ها به کشورهای CIS و روسیه، واگن از سمت این کشورها به داخل ایران وارد شود و بعد از بارگیری دوباره به کشور مقصد ارسال شود. انجام این فرایند، خود باعث هزینه‌های اضافی و اتلاف زمان می‌شود. در همین راستا نیاز است در دولت سیزدهم واگن و کانتینرهای عادی و یخچالی اجاره یا خریداری شود و در این زمینه سرمایه‌گذاری‌هایی شود تا اختصاصا برای استفاده در این مسیر مورد بهره برداری قرار گیرد».

*افزایش حجم ترافیکی خط ریلی اینچه‌برون در انتظار حمایت‌ شرکت‌های بزرگ دولتی و حاکمیتی

از مزایای دیگر خط ریلی اینچه برون، ترانزیت کالا از کشورهای جنوب شرق آسیا بالاخص هند به سمت کشورهای حوزه CIS و روسیه است. حتی می‌توان محصولات مختلفی مانند نارنگی و انبه پاکستان را از این خط ریلی و توسط تجار ایرانی به مناطق سردسیر روسیه صادر کرد.

از طرفی نیز مناطق شرقی روسیه، مرکز صنایع سنگین این کشور مانند چوب، کاغذ، فولاد و زغال سنگ است و صادرات زیادی از این منطقه به کشورهای دیگر صورت می‌گیرد. برای مثال سالانه حدود ۷ میلیون تن زغال سنگ از این مناطق روسیه به هند صادر می‌شود که اگر بتوان حمل‌ونقل بخشی از این محموله‌ها را از این مسیر انجام داد توسعه و رونق زیادی در کریدور شمال – جنوب به ارمغان خواهد آورد.

نهایتا برای شکل‌گیری هر چه قوی‌تر خط آهن اینچه برون و افزایش حجم ترافیکی حمل‌ونقل ریلی برای توسعه صادرات به روسیه از این مسیر ضروری است شرکت‌های بزرگ تولیدی و صادراتی کشور با حمایت‌های حاکمیتی به این حوزه ورود کنند تا نه تنها با سرمایه‌گذاری در تامین زیرساخت‌های حمل‌ونقلی مانند واگن به اقتصادی‌تر شدن هر چه بیشتر این مسیر کمک کنند، بلکه با تامین محموله‌های صادراتی در حجم بالا، امکان حرکت قطار با ظرفیت واگنی کامل را فراهم کنند تا کالاها با سرعت بالاتر و مزیت‌های رقابتی بیشتر به کشورهای مقصد در منطقه محصور در خشکی CIS و شرق روسیه ارسال شود.

این مهم در کنار عاملی موثر در خنثی سازی تحریم‌های ضدایرانی، می‌تواند منافع کشورهایی مانند ترکمنستان را درگیر کرد و از ایجاد کریدورهای موازی جلوگیری کرد؛ امید است که سازمان توسعه تجارت و سایر نهادهای متولی در این حوزه ورود کرده و مسیر صادرات ایران به روسیه را هموار کنند.